Seksuologe Ellen Laan werd wereldwijd bekend met haar baanbrekende onderzoek naar seksualiteitsbeleving van vrouwen. Gisteren sprak ze haar oratie uit als hoogleraar aan de faculteit geneeskunde van de Universiteit van Amsterdam. “Hoog tijd dat vrouwen hun eigen genot voorop stellen.” 

Les 1: Pesten tekent je voor het leven

“Als kind draaide alles in ons gezin om de kappers- en tabakszaak die mijn ouders aan huis runden. Vanzelfsprekend moesten mijn vier broers en zussen en ik daarin helpen. Voor mijn tiende verkocht ik al shag en gematteerde sigaren. Onze katholieke opvoeding was strikt en traditioneel. We moesten vooral niet te veel willen; dat zou alleen maar tot teleurstelling leiden. Die wereld paste mij helemaal niet. Ik was de slimste van de klas, lezen was mijn grote passie. Stiekem verslond ik alle tijdschriften in onze winkel, voordat ze werden verkocht. Dat maakte me niet alleen een buitenbeentje in binnen ons gezin, maar ook op de lagere school. Met als gevolg dat ik veel werd gepest. Omdat ik alles als eerste kon, omdat ik extra taken van de meester kreeg, omdat ik me lichamelijk vroeg ontwikkelde. Twee jaar lang vroeg ik iedere dag of ik met de andere meisjes mocht meespelen. Iedere dag was het antwoord nee. ‘Ik wou dat je dood was’, zei een klasgenootje. Het deed me geloven dat er iets fundamenteel mis was met me. Van die onzekerheid heb ik tot op de dag van vandaag soms last.”

Les 2: Als het om seksualiteit gaat, is de emancipatie nog lang niet af

“Zo verlegen als ik sociaal was, zo vrij voelde ik me seksueel. Vanaf mijn eerste keer, op mijn zeventiende, vond ik seks heerlijk. Dat kwam zeker niet omdat ik zo’n vrije opvoeding had gehad. Thuis praatten we er nooit over. Masturberen was iets slechts, leerden we. Het weerhield me er overigens niet van om dat laatste als tiener te doen. Toen ik een vriendin vol enthousiasme over die lekkere eerste vrijpartij vertelde, keek ze me geschokt aan. Achteraf heeft die ervaring me mede op het spoor van de seksuologie gezet. Want hoezo zouden vrouwen niet mogen genieten? Wist je dat slechts 30 procent van de vrouwen klaarkomt tijdens penetratie, tegenover 90 procent van de mannen? In die getallen is de afgelopen decennia nauwelijks iets veranderd. Nog zoiets: één op de tien vrouwen ervaart pijn bij het vrijen. Voor jonge vrouwen geldt zelfs dat ongeveer de helft wel eens pijn heeft of heeft gehad. Schokkend vind ik dat. Het heeft me tot een seksuele feminist gemaakt. Mijn missie is om ervoor te zorgen dat vrouwen hun eigen genot voorop gaan stellen. Seksueel plezier is namelijk een noodzakelijke voorwaarde voor pijnloze en prettige seks, niet een ‘bonus’ waar je ook vanaf kunt zien.” 

Les 3: Vrouwen hebben niet minder zin, wel minder plezier

“Een medestudente stelde voor om samen een afstudeeronderzoek naar seksuele beleving bij vrouwen te doen. Het bleek een gouden greep; dertig jaar later ben ik nog niet uitgepraat over het onderwerp. Het is ongelofelijk hoeveel misverstanden er anno 2018 nog over seks bestaan. Bijvoorbeeld dat mannen testosteronbommen zijn, die altijd zin hebben. Kul. Het woord libido kunnen we wat mij betreft direct uit het woordenboek schrappen; zo’n oerdrift bestaat helemaal niet. Testosteron veroorzaakt zelf geen lust. Je brein en genitalia hebben het hormoon wél nodig om op seksuele prikkels te kunnen reageren. Dat mechanisme werkt bij vrouwen precies hetzelfde als bij mannen. Want ja, ook zij hebben testosteron. 

Kortom: vrouwen hebben niet minder ‘libido’, wel minder plezier. Als je zelden klaarkomt of misschien zelfs pijn hebt bij het vrijen, is het logisch dat je niet staat te springen om het nog een keer te doen. Daarover gesproken: we moeten echt eens af van het idee dat seks gelijk staat aan coïtus. In hetero pornofilms draait alles om penetratie. Het versterkt het onterechte idee dat neuken vanzelfsprekend is, en voor beide partijen even bevredigend. Niet dus. De vagina is het baringskanaal, daar moet een kind doorheen. Logisch dat het geen supergevoelig orgaan is! Mijn voorstel voor een nieuwe definitie van seks is daarom: het delen van seksueel plezier. Op welke manier dan ook. Als je geniet en regelmatig een orgasme krijgt, leer je je brein dat seks een beloning oplevert. Dat heeft weer tot gevolg dat prikkels prikkelender worden, en je dus sneller opgewonden raakt. Reken maar dat je dan — óók als vrouw — vaker zin krijgt.”  

Les 4: Minderwaardigheidsgevoel werkt verlammend

“Als je mijn CV bekijkt, lijk ik heel succesvol. Of eigenlijk ben ik dat ook, maar zo voelt het vaak niet. Ik ben altijd bang geweest voor succes. Op school had ik immers geleerd dat dat een reden was om afgewezen te worden. Ik was stilletjes, liep ineengedoken. Alles om maar niet gezien te worden. Mijn klasgenoten vonden me arrogant, terwijl ik me juist kleiner dan klein voelde. Kennis werd mijn houvast. Na mijn afstuderen ging mijn carrière als een speer. Mijn onzekerheid bleef me echter parten spelen. Toen ik in 2014 het aanbod kreeg om hoogleraar te worden, heb ik dat twee jaar afgehouden, omdat ik mezelf niet goed genoeg vond. ‘Laat het maar over aan mensen over die het echt kunnen’, hoor ik mijn vader in mijn hoofd zeggen. Hij bedoelde het goed, maar het effect was funest. Vanwege mijn angst om niet goed genoeg te zijn, heb ik onderzoeken niet gedaan, papers niet geschreven. En ook sociaal heb ik er veel om gelaten. Het aantal feestjes waar ik op het laatste moment niet naartoe durfde, is niet te tellen.” 

Les 5: Kanker relativeert alles

“Sinds een jaar ben ik eindelijk grotendeels verlost van dat ellendige minderwaardigheidsgevoel. En dat nota bene dankzij de diagnose borstkanker, die ik in augustus 2016 kreeg. Er volgden chemotherapie en hormoontherapie en ik werd geopereerd en bestraald. Het klinkt vast vreemd, maar het bleek behalve een stressvolle en verdrietige óók een gelukkige periode. Ik werd bedolven onder lieve aandacht. Voor het eerst in mijn leven durfde ik te geloven dat er mensen zijn die echt om me geven, gewoon om wie ik ben. Dat besef maakt me intens dankbaar en blij. Ik ben nu minder onzeker, en vooral ook minder streng voor mezelf. Sinds de kanker is mijn leven een stuk lichter. Of ik er ook een betere therapeut door ben geworden? Ik behandel veel vrouwen die na kanker seksuele problemen ervaren. Het was dus best een rare gewaarwording om opeens aan de andere kant te staan. Maar ik geloof niet dat ik mijn werk anders doe, al kan ik me wel beter inleven. Ik weet nu immers uit eerste hand hoe het voelt om met een geopereerde borst en een kaal hoofd te vrijen. Mijn eigen seksuele plezier is er overigens niet minder om.” 

Les 6: Je kunt niet vroeg genoeg met seksuele voorlichting beginnen

“Veel vrouwen én mannen hebben geen idee van hoe de genitale anatomie van een vrouw in elkaar zit. Wat in de volksmond de clitoris heet, is eigenlijk het spreekwoordelijke topje van de ijsberg. Feitelijk is de clitoris een zwelorgaan, dat even groot is als dat van de man. Alleen zie je dat bij de vrouw niet, omdat het aan de binnenkant zit. Vanaf het zichtbare topje lopen de zwellichamen inwendig door tot voorbij de vagina. Voor plezierige penetratie zijn een gezwollen clitoris en vochtige vagina van groot belang. Dat zouden we alle kinderen moeten leren. Mijn eigen dochters heb ik van jongs af aan uitgelegd dat vrouwen een lekker plekje hebben, en dat je daaraan kunt zitten. Je hoeft je als ouder echt geen zorgen te maken dat je daar te vroeg mee begint; wat ze niet kunnen of willen begrijpen, vergeten ze. Mijn partner Mario wees me er trouwens op een gegeven moment op dat ik zo vaak over orgasmes praatte, dat ik mijn dochters misschien ook moest uitleggen dat je niet faalt als je niét klaarkomt. Hij had groot gelijk: prestatiedruk is de dood in de pot voor fijne seks.”

Les 7: Lekkere seks is leeftijdsonafhankelijk

“Veel vrouwen zijn bang dat het na de overgang gedaan is met seksueel plezier. Maar dat hoeft helemaal niet. En het is ook niet waar dat postmenopauzale vrouwen per definitie meer pijn hebben bij het vrijen. Het mechanisme om door seksuele prikkels nat te kunnen worden, werkt voor en na de overgang namelijk even goed. Het probleem zit hem erin dat vrouwen vóór de menopauze vaak nog wel pijnloos gemeenschap kunnen hebben, zonder heel opgewonden te zijn. Als de vagina na de overgang wat droger en minder veerkrachtig wordt, is penetratie dan ineens wél pijnlijk. Om kort te gaan: seksuele overgangsklachten zijn niet het gevolg van een verlies aan oestrogeen, maar van een gebrek aan opwinding. Nog altijd voelen veel vrouwen gêne om voor hun eigen seksuele plezier te gaan. Ze stellen het genot van hun partner boven dat van henzelf. Niet voor niets heb ik in mijn oratie een lans gebroken voor meer seksuele gelijkheid. De oplossing zit hem erin om samen nieuwe prikkels te ontdekken. Zoenen, likken, strelen, masseren, fantasieën met elkaar bespreken of elkaar met de vingers stimuleren bijvoorbeeld. Kijk ter inspiratie maar eens omgyes.com. Forceer hoe dan ook niets. Want vrijen hoort — en hoeft — echt niet pijnlijk te zijn.” 

[Kader]

Ellen Laan

Psychologe en seksuologe Ellen Laan (Abbekerk, 1962) is hoofd van de afdeling Seksuologie en Psychosomatische Obstetrie en Gynaecologie van het AMC Amsterdam. In 1988 studeerde ze cum laude af aan de Universiteit van Amsterdam. Zes jaar later promoveerde ze daar eveneens cum laude op een onderzoek naar de werking van seksuele opwinding bij vrouwen. Seksuologen over de hele wereld gebruiken de resultaten daarvan tot op de dag van vandaag in hun klinische praktijk. Laan doet onderzoek, geeft les en behandelt patiënten. Recentelijk richtte ze de stichting Seksueel Welzijn op, die seksuele gelijkheid door wetenschappelijk onderzoek, voorlichting en hulpverlening wil bevorderen (seksueelwelzijn.nl). In december 2016 werd ze benoemd tot hoogleraar Biopsychosociale determinanten van seksuele gezondheid aan de Universiteit van Amsterdam. Vorig jaar publiceerde ze samen met haar collega Rik van Lunsen het boek Seks! Een leven lang leren. Op 20 april 2018 sprak ze haar oratie uit. Laan heeft een lat-relatie en twee dochters uit een eerder huwelijk, Leah (22) en Britt (18). 

Gepubliceerd in Trouw, 21 april 2018 (Foto: Merlijn Doomernik)