Levensechte natuurbeelden in virtual reality kunnen mensen helpen ontspannen. En zo psychische klachten voorkomen, of patiënten ondersteunen bij het herstel daarvan. 

Gisteren zat Kurt van Houten (51) op een prachtig verlaten Grieks kiezelstrandje, waar de golven zachtjes over de stenen klotsten. De dag ervoor lag hij op zijn rug aan de rand van een meertje in het Drentse Roden, terwijl hij naar de sterrenhemel keek. Vandaag gaat hij met dolfijnen zwemmen in Egypte. Niet echt natuurlijk, maar met behulp van een speciaal programma, VRelax, en een draadloze virtual realitybril. De 360 graden natuuropnamen daarin helpen hem te ontspannen en zijn drukke hoofd tot rust te brengen.
“Sinds 2012 heb ik last van depressieve klachten en stemmen”, vertelt hij. “Tijdens mijn behandeling kreeg ik twee jaar geleden de kans om in het Universitair Medisch Centrum Groningen mee te doen aan een onderzoek naar VRelax. De eerste week dat ik mijn VR-bril had, moest ik met de trein naar een afspraak. In een stampvolle coupé voelde ik de paniek opkomen. Toen heb ik de bril opgezet. Ineens stond ik tussen koeien op een Oostenrijkse bergweide. Mijn ademhaling kalmeerde, mijn onrustige gedachten verdwenen naar de achtergrond.”
Sinds hij de bril met het programma van het UMCG in bruikleen kreeg, gebruikt Van Houten die bijna dagelijks. De ene keer een kwartiertje, de andere keer 45 minuten, afhankelijk van hoe gestrest hij is. “Zodra ik voel dat de spanning in mijn lijf oploopt, pak ik hem erbij. Ik heb veel moeite met groepen mensen en grote drukte. Door de bril vooraf en achteraf op te zetten als ik bijvoorbeeld naar een feestje moet, kan ik de situatie beter aan. In die zin heeft het programma mijn wereld vergroot. Ik doe de hem ook op in bed, als ik ’s nachts wakker lig. Dan kijk ik een tijdje naar iemand die klankschalen bespeelt. Het helpt me om weer in slaap te vallen. Ik zou echt niet meer zonder kunnen.”

Een andere werkelijkheid
De Groningse psychiater Wim Veling is een van de bedenkers van VRelax. In het speciale VR mental health lab van het UMCG leidt hij al jaren een team, dat onderzoek doet naar de toepassingen van virtual reality in de psychiatrie. Bijvoorbeeld om patiënten te helpen die gespannen, bang, agressief of achterdochtig zijn. “Virtual reality — kortweg VR — is een manier om een in een andere werkelijkheid te stappen”, legt hij uit. “Het beeld is overal om je heen, je kunt 360 graden in het rond kijken. Daardoor voelt het net echt. Mensen die het te spannend vinden om boodschappen te doen, kunnen dat in ons virtuele winkelcentrum net zo lang proberen tot ze niet meer bang zijn. En agressie kan je leren beheersen door lastige situaties met virtuele mensen na te spelen.”
Bij dit soort VR-toepassingen gaan patiënten aan de slag met een specifieke klacht. Maar Veling wilde graag ook een breder programma ontwikkelen, bedoeld om mensen te helpen te ontspannen. “Bij bijna alle psychische klachten speelt stress een rol”, verklaart hij. “Zowel bij het ontstaan als het instandhouden ervan. Bovendien: als de spanning te hoog is, lukt het patiënten vaak niet om aan behandelingen mee te doen. Raar dus eigenlijk, dat we in de GGZ weinig concrete middelen hebben om stress te beïnvloeden.” 

Bijtanken
“Zo ontstond het idee voor VRelax, een wetenschappelijk onderbouwd programma, ontwikkeld met patiënten en professionals, dat helpt stressgerelateerde klachten te verminderen. Simpel gezegd geeft het gebruikers de gelegenheid om vanuit hun luie stoel ruim dertig bijzondere natuurlocaties te bezoeken. Op sommige plekken kunnen ze ook eenvoudige oefeningen doen. Bijvoorbeeld onder water belletjes laten knappen, door daar wat langer naar te kijken. Of naar geleide meditaties luisteren. Die interactieve elementen helpen om de aandacht bij het programma te houden, en niet met je gedachten af te dwalen.
“Het is geen toeval dat we voor mooie natuurlocaties hebben gekozen”, verklaart Veling. “Vraag honderd mensen op straat waar ze rustig van worden en het merendeel antwoordt ‘bos’ of ‘strand’. Er zijn verschillende theorieën over waarom de natuur zo’n kalmerende werking op ons heeft. De attention restoration theory stelt bijvoorbeeld dat het beleven van natuur je geen mentale inspanning kost. Zo ontstaat ruimte om geestelijk te herstellen en je ‘aandachtspier’ weer op te laden. Een andere theorie gaat ervan uit dat je, evolutionair gezien, op een veilige, rustgevende plek goed kunt bijtanken. Om daarna weer optimaal gebruik te kunnen maken van de lichamelijke vecht- of vluchtstand, die je nodig hebt om in stressvolle situaties te overleven.”
Veling onderzocht afgelopen jaren de effectiviteit van VRelax. Vijftig mensen met psychische klachten gebruikten tien dagen de bril met het programma en deden eveneens tien dagen standaard ontspanningsoefeningen. Voor en na elke sessie vulden ze een vragenlijst in.
Daaruit bleek dat negatieve emoties, zoals somberheid en angst, tijdens een sessie met VRelax gemiddeld met 21 procent daalden. Bij de standaardoefeningen was dat 16 procent, een statistisch significant verschil. Een belangrijke kanttekening is wel dat het korte termijneffecten betrof. Of die ook langer aanhouden, gaan Veling en zijn team verder onderzoeken. Daarvoor hebben ze onlangs een subsidie van een half miljoen euro gekregen van ZonMw.   

Ontspannen in coronatijd
Op het hoogtepunt van de coronacrisis leende Velings het programma uit aan de intensive care van het UMCG. Verpleegkundigen aldaar konden er tijdens hun pauzes gebruik van maken om even los te komen van de COVID-hectiek. Een sessie van tien minuten bleek genoeg om hun spanningsniveau met ruim 30 procent te laten dalen.
Inmiddels wordt VRelax bij zo’n twintig zorginstellingen ingezet. Niet alleen in de ggz, maar bijvoorbeeld ook bij afdelingen oncologie, voor mensen die chemokuren moeten ondergaan.
“De mogelijkheden zijn eindeloos”, aldus Veling. “Zo zijn we in gesprek met kinderziekenhuizen en verpleeghuizen. Verder gaat een grote zorgverzekeraar het programma aan bedrijven aanbieden, die het kunnen gebruiken voor mensen met burn-outklachten.”
Een licentie om VRelax te mogen gebruiken kost momenteel € 995,— per jaar. Daarmee is het programma voor de meeste particulieren onbereikbaar. Terwijl een grote groep mensen met bijvoorbeeld stress-, stemmings- en angstklachten er zeker baat bij zouden kunnen hebben.
“Het is absoluut onze intentie om VRelax uiteindelijk ook voor particulieren beschikbaar te stellen”, besluit Veling. “Met een app op je telefoon, die je dan kunt koppelen aan een zelf gekochte VR-bril. Dit soort programma’s ontwikkelen is echter complex en tijdrovend. Zeker ook omdat we alleen wetenschappelijk gevalideerde producten op de markt willen brengen. Vandaar dat die particuliere versie helaas nog wel een paar jaar op zich laat wachten.” 

Benieuwd hoe zo’n natuurwereld in virtual reality eruit ziet? Op vrelax.com kunt u een demo bekijken. Meer informatie over het gebruik van VR in de psychiatrie vindt u op vrmentalhealth.nl. 

Gepubliceerd in Trouw, 10 september 2020.