Overgewicht slecht voor je gezondheid? Dat hangt er vooral vanaf wáár het teveel aan vet zit. Internist Liesbeth van Rossum: “Hoe meer buikvet, hoe groter de risico’s.” 

“Dik ben je niet voor de lol.” Professor Liesbeth van Rossum, internist-endocrinoloog in het Rotterdamse ErasmusMC, wil het maar gezegd hebben. Ze ergert zich er groen en geel aan dat mensen met (ernstig) overgewicht vaak worden weggezet als luie donders zonder zelfdiscipline en doorzettingsvermogen. “Natuurlijk heb je er vaak zelf een aandeel in als je te zwaar bent”, zegt ze. “Maar het is te makkelijk om dik zijn volledig af te doen als ‘eigen schuld’. Aanleg, stress, hormonen, slaaptekort en medicijnen kunnen bijvoorbeeld allemaal meespelen bij het ontstaan van overgewicht.”
Sinds haar benoeming vorig jaar tot hoogleraar Obesitas en Stress is Van Rossum op een missie om meer begrip te kweken voor het probleem. Want ze is ervan overtuigd: alleen als je snapt hoe overgewicht werkt, kun je er echt iets aan doen. “Neem de vetverdeling over je lichaam. Voor je gewicht maakt het niet uit op welke plek je lijf overtollig vet opslaat. Maar voor je gezondheid is dat wel degelijk van groot belang. Mensen met veel buikvet — een appelfiguur — lopen flink hogere gezondheidsrisico’s dan de peren onder ons, met meer vet op de heupen en billen. Het is belangrijk dat de mensen die het betreft én de dokters die ze behandelen begrijpen waarom dat zo is.”

Nou, leg uit.
“Buikvet zorgt ervoor dat organen vervetten. Die kunnen daardoor hun werk minder goed doen. Verder worden lichaamscellen door te veel buikvet ongevoeliger voor insuline. Dan stijgt de bloedsuikerspiegel, met mogelijk diabetes tot gevolg. Maar er zijn meer redenen waarom buikvet zo slecht is. Het scheidt namelijk ook ontstekingsstofjes af. Die kunnen er mede voor zorgen dat je bloedvaten beschadigd raken, net als bij roken. Het gevolg: je risico op bijvoorbeeld een hartaanval of een beroerte neemt toe. Verder hebben deze stofjes een negatieve invloed op de hersenen, waardoor je je somberder kunt gaan voelen. Bovendien speelt buikvet een belangrijke rol in de hormoonhuishouding. Bij een teveel aan vet in die zone raken allerlei processen verstoord. Bijvoorbeeld het systeem dat je hongergevoel, je vetopslag en je verbranding regelt.” 

Wat bepaalt eigenlijk waar vet op je lichaam terechtkomt?
“Voor een groot deel is dat aanleg. Verder speelt de verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke hormonen een rol. Hoe groter het aandeel testosteron, hoe makkelijker het vet op de buik gaat zitten. Dat verklaart mede het verschil in vorm tussen mannen en vrouwen. Bij vrouwen in de overgang daalt de hoeveelheid vrouwelijke geslachtshormonen. Verhoudingsgewijs neemt hun testosteron — want dat hebben ze ook — dus toe. Vandaar dat zij dan juist meer buikvet krijgen. Een andere bepalende factor voor de vetverdeling is de hoeveelheid stresshormonen. Hoe meer je van het stresshormoon cortisol in je bloed hebt, hoe groter de kans dat vet op je buik gaat zitten.”

Wat heeft stress ermee te maken?
“Chronische stress zorgt voor extra aanmaak van cortisol. Dat hormoon stuurt vet naar de buikstreek. Bovendien zorgt het voor snacktrek: zin in vette en suikerrijke voeding. Juist dat soort eten stimuleert zelf óók cortisolproductie. Waardoor je weer meer buikvet krijgt. Als je niet oppast, beland je zo in een vicieuze cirkel die tot — steeds meer — overgewicht leidt.”  

En medicijnen?
“Van bijvoorbeeld antidepressiva en antipsychotica weten veel mensen wel dat je ervan kunt aankomen. Minder bekend is het effect van medicatie met corticosteroïden, een variant op het hormoon cortisol. Als je ze langdurig en in hoge doses gebruikt, zorgen die ontstekingsremmende medicijnen er ook voor dat je meer buikvet krijgt. Corticosteroïden zitten in ontzettend veel middelen, van huidcrèmes en gewrichtsinjecties tot puffers en neussprays. Tien procent van de Nederlanders gebruikt ze. Uit ons eigen onderzoek weten we dat de BMI en buikomvang van deze groep verhoogd is. Dat kan erop wijzen dat dergelijke medicatie ook bij lokale toediening — bijvoorbeeld als je lange tijd een sterke corticosteroidecrème smeert — al effect kan hebben op je gewicht. Daar doen we nu meer onderzoek naar.” 

Zegt de hoeveelheid buikvet meer over gezondheidsrisico’s dan de BMI?
“Ja. De BMI — body mass index — wordt gebruikt om in kaart te brengen of je, in verhouding tot je lengte, te zwaar bent. Je berekent hem door je gewicht in kilo’s te delen door het kwadraat van je lengte in meters. Bij een uitkomst van 30 of hoger is er sprake van ernstig overgewicht. Maar dat getal is zeker niet zaligmakend. Zo zijn spieren zwaarder dan vet. Als je extreem veel krachttraining doet en heel fit bent, kan je BMI dus toch te hoog uitvallen. Bovendien houdt de meetmethode geen rekening met je lichaamsbouw. Met een buikje en heel dunne benen kun je op een ‘goede’ BMI uitkomen, terwijl veel buikvet dus ongezond is. Kortom: het getal is niet meer dan een indicatie.”

Kun je zelf meten hoeveel buikvet je hebt?
“Niet echt. Er zijn wel weegschalen die een indicatie geven van je vetpercentage, maar dat is dan voor je hele lichaam. Overigens weten de meeste mensen ook zonder zo’n cijfer heus wel of ze te veel buikvet hebben of niet.”

Is het lastiger om buikvet kwijt te raken dan vet op andere plekken?
“Dat hangt van de oorzaak af. Als je chronisch gestresst bent, of als het buikvet mede het gevolg is van medicijngebruik, maakt dat het extra moeilijk.”

Wat werkt?
“Helaas is er geen wondermiddel om van buikvet af te komen. Het enige wat — blijvend — helpt is je leefstijl te veranderen. Het is het bekende recept: gezond eten met niet te veel suiker of verzadigde vetten en voldoende bewegen. Ook de aanpak van stress is belangrijk, net als eventuele slaapproblemen. Want ook een slaapgebrek kan de hormoonhuishouding verstoren en zo de aanmaak van buikvet bevorderen.”

Wat moet je vooral niet doen?
“Een crashdieet volgen! Natuurlijk val je af als je een tijdje heel streng lijnt. Maar het zorgt er ook voor dat je lichaam in een soort spaarstand komt en eten sneller als vet opslaat. Bovendien schopt het je hormoonhuishouding in de war. Je krijgt daardoor meer trek, terwijl je juist minder verbrandt. De kans is groot dat het gewicht dan keihard terugkomt, vaak zelfs meer dan vóór je begon met afvallen. Als je vaker een crashdieet doet, is dat op de lange termijn zelfs een risicofactor voor het ontstaan van obesitas.” 

Hebben buikspieroefeningen zin?
“Niet meer dan andere vormen van krachttraining. Hoe meer spiermassa je hebt, hoe meer calorieën je verbrandt. Als je wilt afvallen, doe je er dus goed aan om niet alleen je conditie, maar ook je spieren te trainen. Al je spieren welteverstaan; alleen buikspieroefeningen doen levert helaas geen plattere buik op.”

Gepubliceerd in Radar+, oktober 2018. Foto door Any Lane via Pexels.