Kunst spoelt het stof van je ziel, sprak Picasso poëtisch. Hij had gelijk, blijkt uit allerlei breinonderzoeken. Kijken naar (mooie) kunst ontspant en laadt je op. Maar hoe dan? 

In zijn jonge jaren kampte de Amerikaanse acteur Bill Murray met depressie. Op een gegeven moment was die zo ernstig, dat hij overwoog er een einde aan te maken. Maar een kunstwerk redde zijn leven, vertelde hij een paar jaar geleden tijdens een persconferentie.
Tijdens een bezoek aan het Chicago Art Institute stuitte Murray op het schilderij Het lied van de leeuwerik van de Franse 19-eeuwse kunstenaar Jules Breton. Daarop is een boerenmeisje te zien, dat even stopt met werken op het land om naar het gezang van een leeuwerik te luisteren. Achter haar komt de zon op. Het opbeurende beeld deed Murray zich weer even ‘mens’ voelen, en bood hem hoop. Met elke zonsopkomst dient zich ook voor mij een nieuwe kans aan, dacht hij. Het gaf hem moed om door te gaan.  

Neuro-art
De reactie van Bill Murray op het schilderij was misschien uitzonderlijk. Maar de meeste van ons kennen wel het gevoel van verwondering of blijdschap bij de aanblik van een bijzonder schilderij of beeld. Kunst kan je diep van binnen raken, je gemoedstoestand beïnvloeden en je zo in een ontspannen toestand brengen.
De impact daarvan is groter dan je in eerste instantie misschien zou denken. De afgelopen decennia zijn er tientallen onderzoeken gedaan naar het effect van kunst op ons brein. Er is zelfs een nieuw vakgebied ontstaan, neuro-esthetica of neuro-art, dat probeert te verklaren wat er in de hersenen gebeurt als iemand een (mooi) kunstwerk ziet.
Een heleboel, zo blijkt. Kunst kijken heeft bijvoorbeeld een positieve invloed op je stressniveau (het autonoom zenuwstelsel), op de mate waarin je aandacht kunt focussen, op je beleving van plezier (het beloningssysteem) en op je inlevingsvermogen (het systeem van spiegelneuronen). Wat je daar in de praktijk aan hebt, illustreert een grootschalig onderzoek onder 50.000 gezonde Noorse burgers. Noren die regelmatig musea bezochten, waren (na correctie voor opleiding en inkomen) zo’n 11 procent minder angstig en 18 procent minder somber of depressief. Ook lichamelijk bleken de museumgangers gezonder. Hoe meer museum, hoe groter ook het effect.

Helend
‘Kijken naar mooie kunst maakt ons mindful’, legt wetenschapsjournalist een schrijver Mark Mieras uit. In opdracht van museum Het Mauritshuis in Den Haag bracht hij vorig jaar tal van wetenschappelijke onderzoeken in kaart over het effect van schilderijen en een museale omgeving op de menselijke geest. ‘Iedereen kent wel het gevoel dat je gedachten alle kanten opgaan. Dat is belastend voor je brein en kan bijvoorbeeld tot stress en vermoeidheid leiden. Maar als je gegrepen bent door een kunstwerk, focus je je versnipperde aandacht, en krijgen je hersenen minder kans om op stressprikkels te reageren. Je brein komt dan in een rustige, stabiele staat, met als gevolg dat je kunt ontspannen en herstellen.’
Na je bezoek aan het museum, werkt dat zelfs nog een tijdje door. Dat komt waarschijnlijk omdat zo’n mindfulle toestand dingen in de hersenen verandert. Er worden bijvoorbeeld bepaalde genen in je hersencellen in- of uitgeschakeld en nieuwe verbindingen tussen cellen aangemaakt. Daardoor kun je stressvolle ervaringen beter verwerken.
Volgens Mieras draagt niet alleen de kunst zelf, maar óók het museumgebouw bij aan dat ‘helende’ effect. ‘Wij mensen worden namelijk beïnvloed door onze omgeving. Thuis en op het werk ontwikkelen we gewoontegedrag, inclusief bijbehorend gepieker. Een museum biedt een neutrale omgeving, vrij van zulke triggers en reflexen, waardoor je letterlijk even afstand kunt nemen en je mentaal kunt opladen.’

Blijer en gezonder
Laat mensen naar schilderijen kijken die ze mooi vinden, en hun hersenen gedragen zich hetzelfde als wanneer ze verliefd zijn. Dat ontdekte neuroloog Semir Zeki, professor aan University College Londen. In een experiment liet hij mensen naar 28 beroemde werken van onder andere Monet en Botticelli kijken, terwijl hij intussen scans van hun hersenen maakte. Wat bleek? Het gebied in de hersenen dat je een goed gevoel geeft, werd (net als bij verliefdheid) extra actief. Hoe aantrekkelijker de kijker het schilderij vond, hoe groter de hersenactiviteit en hoe blijer het gevoel. Of het om een portret, een landschap of een stilleven ging, maakte niet uit; het resultaat was hetzelfde.
Het effect van naar mooie kunst kijken is trouwens niet alleen meetbaar in het brein, maar ook in de rest van het lichaam. Onderzoek van de Britse University of Westminster toonde bijvoorbeeld aan dat werknemers die in hun lunchpauze een museum of galerie bezochten naderhand minder gestrest waren. Dat vonden ze niet alleen zelf, ze hadden ook daadwerkelijk minder stresshormonen in hun bloed. Uit ander onderzoek bleek dat de bloeddruk van museumbezoekers daalde. Weer een ander onderzoek maakte duidelijk dat door het kijken naar een aantrekkelijk schilderij de hartvariabiliteit omhooggaat. Deze onregelmatigheid in de hartslag is niet alleen een maat voor de gezondheid van je hart, maar hangt ook samen met een goede werking van je stress- en afweersysteem. 

De juiste snaar
‘Dat betekent niet dat één kunstwerk op iedereen hetzelfde effect heeft’, zegt psycholoog en kunstwetenschapper Crétien van Campen, die onderzoek doet naar hoe kunst de kwaliteit van leven van kwetsbare ouderen kan verbeteren en een essay schreef over gelukkig ouder worden. ‘Om de juiste snaar te raken, moet een schilderij of een beeld niet te saai én niet te moeilijk zijn. In het optimale midden worden je hersenen precies genoeg geprikkeld om in een staat van vervoering te raken.’
De truc is dus om uit te vinden welke soort kunst of welke kunstenaar jouw brein in dat perfecte evenwicht brengt. Daarvoor is het goed om veel te bekijken, aldus Van Campen. Ook omdat die optimale breintoestand niet statisch is. ‘Naarmate je ouder wordt, je meer emotionele bagage hebt en misschien wel meer over kunst leert, ga je er op een andere manier naar kijken. Wat je vroeger saai vond, vind je nu misschien heel bijzonder, of andersom. Neem het schilderij van kurkeiken, Chênes lièges, dat Theo van Rysselberghe in 1918 maakte. In eerste instantie denk je misschien: eentonig, een paar bomen in een grasveld. Maar een volgende keer valt je ineens de bijzondere lichtval op.’ 

Verbinding
Om de eerdere vergelijking met verliefdheid door te trekken: met een aantrekkelijk schilderij kun je je volgens Van Campen (onbewust) verbonden gaan voelen. ‘De reactie in je hersenen is vergelijkbaar met die als je een aardig iemand ontmoet’, verduidelijkt hij. ‘Er ontstaat een betekenisvolle verbinding. Dat creëert een fijn gevoel. Op die manier kan kunst kijken hetzelfde effect hebben als het voeren van een goed gesprek.’
Vandaar ook dat de beleving van een echt schilderij zo anders is dan van bijvoorbeeld een ansichtkaart of een poster. Vergelijk het maar met iemand in levende lijve ontmoeten of alleen zijn foto te zien.’
‘Een kunstwerk activeert niet alleen de breindelen die over kijken gaan, maar ook de motorische en emotionele centra’, vult Mark Mieras aan. ‘Dat geldt voor figuratieve en  soms ook voor abstracte kunst. Zeker als er mensen op verbeeld zijn. Kijkers blijken de houding en de emoties van de geschilderde of gebeeldhouwde personen onbewust te spiegelen. Als toeschouwer ervaar je bewegingen en emoties in het kunstwerk daardoor van binnenuit, alsof die van jezelf zijn.’
Dat gebeurt dus meestal zonder dat je het zelf doorhebt. Maar het kan je wél een gevoel van herkenning en saamhorigheid geven.

Verwondering
Kunst kijken kan dus bewezen stress verminderen en je zelfs gezonder maken. Maar als het aan kunsthistorica en journaliste Wieteke van Zeil ligt, moet je daar als kijker vooral niet te veel mee bezig zijn. ‘Als je naar het museum gaat met als enige doel je stress te verlagen, werkt dat averechts’, stelt ze. ‘Kunst moet dan nuttig zijn, iets teweegbrengen. Maar het positieve effect werkt juist andersom. Door je verwachtingen los te laten, jezelf vrijaf te geven en te genieten, laad je ervan op. Dáárin zit hem het helende effect.’
Ze vergelijkt het met het voorlezen aan kinderen. ‘Dat doe je ook niet uitsluitend om hun woordenschat te vergroten. Nee, je wilt ze blij maken, hun verbeelding stimuleren, de onderlinge band versterken. De positieve effecten op hun ontwikkeling zijn mooi meegenomen. Zo werkt het met kunst ook.’ 

Luikjes
Sinds 2004 maakt Van Zeil voor De Volkskrant de wekelijkse serie Oog voor Detail. Daarin neemt ze details uit kunstwerken onder de loep en verbindt ze die met het hedendaagse leven. Ook schreef ze meerdere boeken over kunst kijken en maakte ze er voor de NTR een televisieserie over, Kijken op gevoel. ‘Soms sta je voor een kunstwerk en voel je ineens blijdschap of troost, of je wordt ontroerd. Dat kan ook bij een abstract kunstwerk gebeuren. Je hoeft het niet te begrijpen om geraakt te worden.’
Van Zeil herinnert zich zo’n gevoel bijvoorbeeld toen ze voor het eerst het zestiende-eeuwse schilderij Visitatie van Jacopo da Pontormo zag, in het Toscaanse kerkje waar het werd gemaakt. Daarop toont de schilder twee vrouwen die elkaar vasthouden en indringend aankijken. ‘De bewegingen en kleuren, de vanzelfsprekende aanrakingen van de vrouwen, voor even voelde ik me met hen verbonden. Sindsdien voelt het schilderij een beetje ‘van mij’, omdat ik er een intiem moment mee heb beleefd.’
Die sensatie van overweldigende verwondering opent volgens Van Zeil allerlei luikjes in je hoofd, en verbreedt je blik. Kunst schept zo de ruimte om op een nieuwe manier te kijken naar iets waar je tot dan misschien een vastgeroeste mening over had. Bewust of onbewust biedt een schilderij of beeld perspectief, en maakt je flexibeler en empathischer. Een uitstekend recept voor ontspanning en geluk, zoals ook Bill Murray ondervond. 

[Kader]
KIJKTIPS VAN WIETEKE

1. Wees selectief
   ‘Veel mensen hebben het gevoel dat ze iets missen als ze niet alles bekijken. Maar aan door een museum rennen, heb je niet veel. Selecteer liever een beperkt aantal zalen en focus per zaal op één schilderij. Wat voel je daarbij? Welke associaties roept het op? Zo zie je meer, en onthoud je het beter.’
2. Begin met kijken
   ‘En ga pas daarna het bordje lezen of de audiotour luisteren. Anders wordt je beeld vooraf al gekleurd.’
3. Weg met die smartphone
   ‘Het gaat om wat een kunstwerk met je doet. Hoe begrijpelijk ook dat je iets moois wilt vastleggen of op sociale media wilt delen, een camera of telefoon staat die ervaring in de weg. Je bent dan meer bezig met het juiste beeld, of wat anderen ervan zullen vinden. Dan kun je net zo goed een plaatje van internet halen. Uit, af, in de garderobe dus, die mobiel.’

[Kader]
BETERE DOKTERS?
Dokters in spé die samen naar een schilderij staren? Het klinkt niet voor de hand liggend, maar dat is precies wat geneeskundestudenten van de Erasmus Universiteit in Rotterdam en de Nijmeegse Radboud Universiteit afgelopen jaren regelmatig deden. Zonder dat het ze studiepunten oplevert, gingen ze onder leiding van een kunstenaar zeven zaterdagen naar een museum. De reden: uit verschillende onderzoeken blijkt dat naar kunst leren kijken, artsen kan helpen om betere diagnoses te stellen. Ze kunnen bijvoorbeeld sneller patronen herkennen, en ontdekken hoe belangrijk het is om verder te kijken dan wat je op het eerste oog ziet. Door met aandacht naar kunst te kijken, leren ze hun geest open te zetten en andere observaties de ruimte te geven. Zodat ze uiteindelijk betere dokters worden. 

[Kader]
10 VRAGEN OM JEZELF IN EEN MUSEUM TE STELLEN
(en zo je brein extra te focussen)

• Waar doet dit schilderij me aan denken? 
• Wat valt op in de linkerhoek beneden? En in de achtergrond rechts? 
• Wat voor vormen kan ik erin ontdekken? Cirkels? Rechthoeken? Driehoeken? 
• Waarom zouden bepaalde spullen bij elkaar staan? 
• Hoe zou ik er in die kleren uitzien? 
• Hoe zou het voelen als ik in dit schilderij zou stappen? 
• Hoe zag de wereld eruit toen de schilder dit maakte?
• Welke titel zou ik zelf aan het schilderij geven? 
• Past de lijst eigenlijk wel bij het schilderij? 
• Welk schilderij uit deze zaal zou ik mee naar huis willen nemen? 

Gepubliceerd in Quest, april 2022.