Je gewrichten zijn mechanische wondertjes van botten, spieren, pezen, kapsels en banden. Daarin draait alles om balans. Belast je de boel te veel (of verkeerd), dan kan dat vervelende klachten geven. Pijn en stijfheid bijvoorbeeld. Orthopedisch chirurg Jan Willem Louwerens legt uit wat je daaraan kunt doen. Of beter nog: hoe je zulke problemen kunt voorkomen. 

Wat is overbelasting eigenlijk? 
Orthopedisch chirurg Jan Willem Louwerens van de Sint Maartenskliniek in Nijmegen: “Het gaat om de balans tussen wat je lijf aankan en hoeveel je het belast. Simpel gezegd: als de belasting groter is dan de draagkracht, gaat het fout. Wanneer dat gebeurt, is voor ieder mens verschillend.”

Wat voor vormen van overbelasting zijn er? 
“Het gaat dikwijls niet om wat je doet, maar om hoe je het doet. Op een verkeerde manier, met verkeerde techniek of in een verkeerde houding sporten of werken bijvoorbeeld. Door herhaalde bewegingen kunnen spieren rond een gewricht dan geïrriteerd raken. En bij een plotselinge overrekking kan er een scheurtje in een weefsel ontstaan. Ook zwaar lichamelijk werk of overgewicht kunnen voor overbelasting zorgen”

Wat voor klachten geeft dat?
“Dat hangt van de oorzaak en de persoon af. Een gezond iemand krijgt vermoedelijk alleen spierpijn. Bij iemand met bestaande gewrichtsklachten kunnen gewrichten min of meer blokkeren en stijf of pijnlijk worden. Ook kan het lastig zijn om bepaalde bewegingen te maken, zoals het opendraaien van deksel of het optillen van een tas. Of traplopen lukt niet meer. Soms kunnen mensen ’s avonds door de pijn niet inslapen, of worden ze er ’s nachts wakker van.”

Even terug: wat is een gewricht precies? 
“Een gewricht is de scharnierverbinding tussen twee botten. Je knie, heup, schouder en elleboog bijvoorbeeld. Maar je vindt gewrichten op alle plekken in je lichaam, zoals in je kaak, nek, rug, handen en voeten. De uiteinden van de botten — zo gevormd dat ze in het gewricht in elkaar passen — zijn bedekt met een laagje kraakbeen. Om alles goed bij elkaar te houden, zitten er een kapsel en banden omheen. De vloeistof in de binnenste laag van het kapsel en het kraakbeen werken als smeermiddel en rol- en glijlaag. Samen zorgen ze ervoor dat je soepel kunt bewegen.”

Welke rol spelen spieren, pezen en banden? 
“Spieren zorgen ervoor dat botstukken ten opzichte van elkaar kunnen bewegen, of juist stabiel blijven. Pezen verbinden spieren en botten met elkaar. Ze werken als een soort katrolletjes: als een spier aanspant, wordt de trekkracht via de pezen overgebracht op het bot. Daardoor buigt en strekt een ellebooggewricht of kniegewricht. De kapsels en banden tot slot houden de boel zoals gezegd letterlijk bij elkaar en in het juiste verband. Samen met de vorm van de gewrichten bepalen ze ook op welke manier een gewricht beweegt.
Al met al zijn gewrichten mechanische wondertjes. Het subtiele samenspel tussen botten, spieren, pezen, kapsels en banden werkt bovendien bij elk gewricht anders. De heup en de schouder zijn bijvoorbeeld allebei kogelgewrichten, maar de kom van de schouder is veel kleiner dan die van de heup. Daardoor kun je met je schouder veel verder bewegen. Om dat goed te laten werken, heb je in je schouder relatief veel banden nodig. Zo is ieder gewricht uniek en perfect gevormd voor zijn eigen, specifieke taak.”

Wat kun je aan overbelasting doen? 
“Het allerbelangrijkste is om zoveel mogelijk te blijven bewegen. Patiënten met gewrichtsklachten durven dat vaak niet, uit angst voor pijn. Of ze vrezen dat ze de problemen alleen maar groter maken. Het tegenovergestelde is echter het geval: hoe minder je je gewrichten gebruikt, hoe erger de klachten worden. Met grotere kans op schade. Juist ook wanneer een gewricht van minder goede kwaliteit is, blijft het belangrijk om te bewegen, zij het met aangepaste druk. Door je spieren rond het gewricht sterker te maken, krijg je er meer controle over, vergroot je de stabiliteit en verminder je de stijfheid. Een fysiotherapeut kan je daarbij helpen.”

Dus met pijn ook gewoon blijven sporten? 
“Dat hangt er vanaf. Met zware activiteiten moet je oppassen. Daar vallen ook belastende sporten onder, die veel van je lichaam vergen. Denk aan hardlopen, volleybal en voetbal. Daarbij kun je namelijk gemakkelijk het probleem verergeren. Dan beland je van de regen in de drup. Overleg in zo’n geval dus altijd met een fysiotherapeut over wat verstandig is.
Wandelen, fietsen en zwemmen zijn sowieso altijd goed voor je gewrichten. Om gewrichtsklachten te voorkomen en om ervan te herstellen. Begin rustig aan en breid het bewegen steeds verder uit. Het is beter om je gewrichten — binnen je grenzen — vaak een klein beetje te belasten, dan steeds te veel te doen en weer een tijd te moeten stoppen. Als je merkt dat de klachten tijdens of na het bewegen verergeren, doe je het tijdelijk wat rustiger aan. Verbeteren de klachten, dan kun je de spieren en de pezen langzaam steeds wat meer gaan belasten.”

Wanneer is het verstandig om met gewrichtspijn naar de huisarts te gaan?
“Als het gewricht waar je last van hebt gezwollen, warm en/of rood is. Of als de pijnklachten langer dan twee weken aanhouden, of steeds erger worden, ondanks gepaste rust.”

Wanneer komt de orthopedisch chirurg in beeld?
“Als bewegen, aanpassen van de belasting, pijnstillers en/of fysiotherapie onvoldoende helpen. Mensen denken vaak dat orthopeden alleen maar heupen en knieën vervangen. Maar een kunstgewricht is echt een laatste redmiddel. Een belangrijk deel van ons werk bestaat er juist uit te proberen zulke ingrepen te voorkomen. Want hoe goed protheses ook zijn, ze kunnen eigen gewrichten nooit 100 procent evenaren. Als iemand bijvoorbeeld last heeft van een instabiele knie, proberen we die daarom vaak eerst te stabiliseren door de kruisband operatief te vervangen.”

Wat zijn andere voorbeelden van wat een orthopedisch chirurg kan doen om klachten te verhelpen of te verminderen?
“Stel je eens voor hoe vreselijk het voelt als je alleen op de buitenkant van je voet kunt staan, of alleen maar op je tenen. Dat gebeurt soms als gewrichten scheef worden belast en daardoor verkeerd slijten. Met veel pijn tot gevolg. In zo’n geval kunnen we de stand van het gewricht vaak herstellen, waardoor mensen weer normaal en pijnloos kunnen staan en lopen. Zo zijn er veel meer voorbeelden. Voor ons is niets zo dankbaar zijn als het vastzetten van een ernstig instabiel en/of versleten gewricht, waardoor een patiënt een pols, enkel of voet weer min of meer normaal kan gebruiken en eindelijk van die pijn af is.”

Wat kun je verder zelf doen klachten te voorkomen? 
“Het voornaamste is dus om — op een verantwoorde manier — te blijven bewegen. Zorg verder dat je regelmatig van houding verandert, zeker tijdens het werken. Wissel zware en lichte taken af en doseer je kracht. Ook belangrijk: eet gezond en pak eventueel overgewicht aan. Als je te zwaar bent, moeten je gewrichten meer kilo’s dragen. Bovendien kan overgewicht ervoor zorgen dat er eerder ontstekingsreacties in je lichaam ontstaan. Voor afvallen geldt: alle beetjes helpen. De belasting van heupen, knieën en rug neemt met een paar kilo minder meteen al af.”

[Kader]
Overbelasting, slijtage of reuma?
Naast overbelasting zijn er meer oorzaken van stijve of pijnlijke gewrichten. De belangrijkste: artrose, ontstekingsreuma (officiële naam: reumatoïde artritis) en fibromyalgie (ook wel wekedelenreuma genoemd).
Bij artrose wordt het kraakbeen aan het uiteinden van de botten dunner. Bijvoorbeeld door veroudering, scheefstand of een beschadiging. De reactie — een ontsteking — veroorzaakt de pijn. Om het gewricht te beschermen en te herstellen, maakt je lichaam het bovendien steeds minder beweeglijk.
Een heel andere oorzaak is ontstekingsreuma: een auto-immuunziekte, die het afweersysteem ontregelt. Daardoor valt het lichaam niet alleen indringers van buitenaf, maar ook de eigen gewrichten aan. Wederom met ontstekingen tot gevolg.
Een derde mogelijke oorzaak is fibromyalgie, dat letterlijk ‘pijn in bindweefsel en spieren’ betekent.  Waardoor patiënten precies klachten krijgen, is onbekend. In hun lichaam is (tot op heden) niets te vinden dat de aandoening kan verklaren.
Overigens komen dit soort klachten heel veel voor. Bij naar schatting 1,2 miljoen Nederlanders heeft de huisarts artrose vastgesteld, twee keer zoveel vrouwen als mannen. In ongeveer de heft van de gevallen zit de artrose in de knie. Dat is daarmee het meest aangedane gewricht. Ook ontstekingsreuma komt veel voor; zo’n 420.000 Nederlanders lijden daaraan. Nog eens zo’n 240.000 mensen hebben fibromyalgie.

[Kader]
Kunstheup uit de 3D-printer
Een nieuwe ontwikkeling is het 3D-printen van kunstgewrichten. Jaarlijks krijgen ongeveer 25.000 Nederlanders een kunstheup. In verreweg de meeste gevallen is zo’n ingreep succesvol. Maar als je pech hebt, kan het na jaren alsnog verkeerd gaan. Dan verslijt de prothese bijvoorbeeld en gaat die loszitten. Soms zijn er meerdere operaties nodig om de situatie te herstellen.
Als blijkt dat er heel weinig bot over is om een nieuwe prothese aan vast te zetten, kan een op maat gemaakte kunstheup uitkomst bieden. Die wordt dan ‘geprint’ met behulp van een 3D-laserprinter. In de Sint Maartenskliniek zijn inmiddels bijna 100 van dat soort bijzondere kunstheupen geplaatst. “Een orthopedisch chirurg kiest daarvoor als hij met standaardprotheses niet uit de voeten kan”, legt Louwerens uit. “Omdat de kwaliteit van het eigen bot heel slecht is. Of omdat de heupkom, bijvoorbeeld door een tumor, min of meer is verdwenen.”
De prothese wordt geprint van titaniumpoeder. Een heel precies en tijdrovend werkje — een heupgewricht printen kost wel twee weken. Vandaar dat zo’n 3D-implantaat heel erg duur is, en dus een laatste redmiddel. “Maar het is een fantastisch hulpmiddel voor patiënten die zonder zo’n 3D-prothese altijd pijn houden en anders in een rolstoel belanden”, aldus Louwerens.

[Kader]
Jeroen Bijman, sportfysiotherapeut bij Bijman+Helsloot Fysiotherapie in Purmerend, geeft tips over hoe je spieren, pezen en banden sterk en gezond houdt. 
“Voldoende actief zijn helpt om je bewegingsapparaat sterk en stabiel te houden en verkleint  — mits je het gedoseerd doet — de kans op overbelasting. Daarvoor moet je dan wel regelmatig bewegen, bij voorkeur meerdere keren gedurende de dag. Alle inspanning telt mee. Dus niet alleen tennissen of naar de sportschool gaan, maar ook traplopen of stofzuigen. Hoe meer variatie, hoe groter het positieve effect. Wissel activiteiten waarmee je je botten belast, zoals wandelen of tuinieren, af met bewegingen waarbij je trekkracht uitoefent, zoals met gewichtjes trainen of roeien. Het is goed als je spieren achteraf wat moe aanvoelen, maar ga nooit door je pijngrens heen.
Ook belangrijk: maak het jezelf vooral niet te moeilijk. Kies dus oefeningen en activiteiten die je makkelijk kunt inpassen in je dagelijkse leven. Dan is de kans veel groter dat je ze volhoudt.
Een paar praktische tips: zet de stappenteller op je smartphone aan en probeer dagelijks minstens 10.000 stappen te zetten. Zit je veel, dan is het slim om ieder kwartier even op te staan. En als je de trap neemt, loop dan een keertje extra op en neer.”

Gepubliceerd in +Gezond, april 2021.