De zorg stoot 7 procent van alle CO2 in Nederland uit. De sector kan zich daarmee meten met bedrijven als Tata Steel of KLM. En wat te denken van de eindeloze hoeveelheden afval die de zorg produceert? Hoogste tijd om daar wat aan te doen, vinden deze vier groene zorgpioniers.

Huisarts Dennis Pot (41) richtte in 2015 samen met Anke Oudhof – Smulders in Hilversum een nieuwe huisartsenpratkijk op. Als eerste in Nederland werd die klimaatneutraal.
“Omdat we onze praktijk van nul af aan hebben opgezet, konden we vanaf dag één elk besluit zo duurzaam mogelijk maken. Dat begon bijvoorbeeld met de inrichting van het pand. 95 procent van de spullen in onze praktijk komt van Marktplaats en is dus hergebruikt. Vervolgens heb ik met behulp van milieubarometer.nl onze CO2-uitstoot berekend. Zo kwam ik er bijvoorbeeld achter dat personeel, patiënten en leveranciers jaarlijks gezamenlijk 56.000 kilometer rijden om bij onze praktijk te komen. Daar schrok ik wel van! Nu gebruiken we dus een praktijkfiets voor visites. En de CO2-uitstoot die we nog wel veroorzaken — ongeveer 20 ton per jaar — compenseren we door via Trees for all bomen te laten planten, in 2021 67 stuks. Dat is goedkoper dan mensen vaak denken; ons kost dat zo’n 335 euro per jaar.
Wat we ook proberen, is om onze praktijk zoveel mogelijk papiervrij te houden. Veel processen in de zorg zijn behoorlijk ouderwets. Denk aan een apotheek die schriftelijk akkoord wil. Of collega’s die papieren dossiers opvragen. Daar doen we dus niet meer aan mee. Met de apotheek hebben we afspraken gemaakt over digitale recepten en accordering, en trouwens ook over het verminderen van verpakkingsmateriaal. Collega’s krijgen dossiers alleen nog als pdf.
De grootste klimaatwinst is te behalen door gebouwen te verduurzamen en werkprocessen te veranderen. Maar ook in het zorgen zelf valt natuurlijk van alles te verbeteren. Neem het papier dat op de behandelbank van elke praktijk ligt. Dat gebruiken we voor de hygiëne. Maar als een patiënt alleen even op de bank zit, hoef je heus niet steeds het papier te vervangen. En als twee gaasjes voldoende zijn om een bloedinkje te stelpen, waarom zou je er dan tien gebruiken?
Ik zou heel graag ook meer duurzaam medicatie voorschrijven. Helaas ontbreekt het ons als dokters meestal aan de juiste informatie daarvoor. Ik heb bijvoorbeeld geen idee welke bloeddrukverlager het milieu het minst belast. Als fabrikanten verplicht worden dat soort informatie op de verpakking te vermelden, hebben we echt iets te kiezen. Waar we dat nu al wel doen, is bij de bekende ‘puffertjes’ tegen astmaklachten. Sommige modellen hebben gaspatronen die het klimaat opwarmen. Maar er zijn ook puffers met een poeder. Die werken net zo goed en stoten geen broeikasgassen uit. Als je dat weet, is de keus natuurlijk snel gemaakt.”
degroenehuisarts.nl

Tip van Dennis: “Bestel niet te veel medicijnen in één keer. En vraag bij een nieuw recept naar de kleinst mogelijke hoeveelheid. Bijbestellen kan altijd. Dat is beter dan overtollige medicatie weg moeten gooien.”  

Chirurg Jeroen Meijerink (60), hoogleraar innovatieve chirurgie en afdelingshoofd Operatiekamers in het Radboudumc, maakt zich sinds 2016 hard voor groenere OK’s.
“De drie grootste vervuilers op de OK zijn de luchtbehandeling, de anesthesiegassen en het afval. Om met het eerste te beginnen: de lucht in operatiekamers wordt voortdurend ververst. Daarvoor gebruiken we grote ventilatoren die op het dak van het ziekenhuis staan. Tot een paar jaar geleden draaiden die dag en nacht. Tegenwoordig zetten we ze ’s avonds en ’s nachts uit.
Dan de anesthesiegassen, waarmee we patiënten onder narcose brengen. Dat zijn veelal broeikasgassen en daardoor enorm slecht voor het milieu. Sommige ervan veroorzaken wel 6000 keer meer milieuschade dan CO2! En dat terwijl er prima alternatieven zijn. In het overgrote deel van de gevallen kun je namelijk ook anesthesiemiddelen via een infuus geven. Maar gewoontes veranderen kost tijd.
Afval is de grootste vervuilingsbron op de OK. Op een relatief klein oppervlak produceren we 20 tot 30 procent van al het afval van het ziekenhuis. Een belangrijke verklaring: afgelopen twintig jaar is 60 procent van de instrumenten die we als chirurgen gebruiken disposable geworden. Dat wil zeggen dat we ze één keer gebruiken en daarna weggooien. Deels omdat je zo nog hygiënischer kunt werken. Maar deels ook omdat het makkelijk is, en omdat het fabrikanten wel heel goed uitkomt om zo méér te kunnen verkopen.
Neem een wegwerpnietmachine om een darm aan elkaar te hechten. Zo’n apparaatje kost 700 à 800 euro en belandt na de operatie bij het afval. Terwijl het net zo effectief is om een darm met de hand te hechten, met twee draadjes voor tien euro. Dat scheelt ongelofelijk veel, aan afval én geld. Een wegwerpinstrument dat je niet gebruikt, hoeft immers niet gemaakt, vervoerd en vernietigd te worden. Vandaar dat we proberen deze trend te keren en weer zoveel mogelijk terug te gaan naar herbruikbare instrumenten. Verder werken we er hard aan om het afval uit de operatiekamers beter te scheiden, zodat niet alles automatisch wordt verbrand maar een deel ook wordt gerecycled.
Een afzonderlijk ziekenhuis kan veel bereiken. Maar om echt een verschil te maken, moet je samenwerken. Vandaar dat we in 2019 het landelijke netwerk De Groene OK zijn gestart. Daarvan zijn alle betrokken beroepsgroepen lid. We wisselen goede voorbeelden uit en lobbyen voor bijvoorbeeld minder verpakkingsmateriaal om instrumenten. Want alleen als we gezamenlijk optrekken, kunnen we echt een vuist maken.”
degroeneok.nl

Tip van Jeroen: “De duurzaamste operatie is géén operatie. Ga bij twijfel dus altijd in gesprek met je arts. Stel, een patiënt die al jaren in een rolstoel zit, krijgt een nieuwe knie. Wordt zijn leven daar echt beter van? Het is belangrijk dat gesprek te voeren. Vanuit het belang van de patiënt, de betaalbaarheid én de duurzaamheid van de zorg.”  

Arts Anne Roosendaal (32), specialist ouderengeneeskunde, werkt in een verpleeghuis in Utrecht en is een van de initiatiefnemers van De Klimaat Dokter.
“De zorg is doorspekt met verspilling en vervuiling, van de enorme CO2-uitstoot tot de gigantische afvalbergen en onmetelijke hoeveelheid medicijnresten. Daar kun je somber en angstig van worden. Of je kunt proberen er iets aan doen. Ik heb voor het laatste gekozen.
In 2019 bezocht ik, net bevallen van mijn dochter, een bijeenkomst van klimaatprotestgroep Extinction Rebellion. Met de hormonen die door mijn lijf gierden, sloeg de schrik me om het hart. Zo kunnen we de wereld toch niet voor onze kinderen achterlaten?, dacht ik. Bovendien: wat goed is voor het klimaat, is goed voor de gezondheid van mensen. Minder vuile lucht betekent immers minder longklachten, om maar een voorbeeld te noemen.
Ik wilde dus iets positiefs bijdragen, maar dat moest wel te combineren zijn met mijn drukke baan en een jong gezin. De oplossing bleek logisch, door dicht bij huis te beginnen en de zorg wat groener te maken. Daartoe heb ik samen met drie collega’s De Klimaat Dokter opgericht, een website waarop we alle informatie verzamelen van onze eigen zoektocht naar groener werken. Er zijn namelijk genoeg artsen die ook iets willen doen, maar niet weten waar of hoe te beginnen. Daar helpen we ze bij. Zo hebben we een virtuele klimaatdokterstas, met praktische tips over hoe je als zorgprofessional zelf in actie kunt komen. Daarnaast delen we inspirerende voorbeelden en geven we door het hele land voorlichting en workshops.
Overigens hoeft ‘groen doen’ in de zorg heus niet altijd om grote en tijdrovende daden te gaan. Ook als je een petitie tekent tegen de vervuilende en ziekmakende beleggingen van pensioenfondsen in de zorg help je al mee. In de spreekkamer kunnen kleine veranderingen eveneens een groot verschil maken. Bijvoorbeeld door vóór je een nieuw recept uitschrijft aan een patiënt te vragen of die thuis nog een voorraadje medicatie heeft, of door net een ander middel te kiezen. Denk aan ontstekingsremmende pijnstillers. Veel artsen schrijven daarvan automatisch diclofinac voor. Maar de resten daarvan, die via urine in het riool belanden, zijn heel moeilijk uit het oppervlaktewater te filteren. Met een andere variant als naproxen of ibuprofen lukt dat veel beter. Als we dat soort dingen als dokters met zijn allen standaard doen, maakt dat op het grote geheel een enorm verschil.”
deklimaatdokter.nl

Tip van Anne: “Gooi medicijnen nooit bij het huisvuil en spoel ze niet door de wc. Als je ze in plaats daarvan terugbrengt naar de apotheek worden ze op zo’n manier verwerkt dat de schadelijke stoffen niet in de natuur terecht komen.” 

Joost Haeck (39), interventiecardioloog in het Medisch Centrum Leeuwarden, startte in 2019 met Hartplastic om iets te doen aan de berg plastic verpakkingsmateriaal van hartkatheterisaties en dotterbehandelingen.
“Een hartkatheterisatie is een ingreep waarbij een arts de bloedvaten van het hart in beeld brengt. Dit gebeurt met een dun slangetje, een katheter. Daarmee kunnen we via de bloedvaten bij het hart komen. Zulke slangetjes gebruiken we ook bij dotterbehandelingen, om dichtgeslibde bloedvaten te heropenen. En allerlei andere instrumenten en materialen natuurlijk. Voor de veiligheid zijn die allemaal afzonderlijk in plastic verpakt.
Al die verpakkingen leveren een enorme berg plastic afval op. Per ingreep in de katheterisatiekamer zo’n twee vuilniszakken vol, die rechtstreeks in de verbrandingsoven belanden. Tot een paar jaar geleden was ik daar niet zo bewust mee bezig. Dat veranderde toen mijn kinderen in 2019 op school een project hadden over plastic afval. ‘Waarom doe jij daar eigenlijk niets aan?’, vroegen ze. En gelijk hadden ze. Ik ben toen gaan onderzoeken welk deel van het schone plastic — dat niet met een patiënt in contact is geweest — we zouden kunnen hergebruiken. Twintig procent, zo bleek; de rest is vanwege de samenstelling niet geschikt voor recycling.
Van daaruit ging het balletje rollen. Samen met twee andere cardiologen en twee hartcatheterisatielaboranten heb ik de stichting Hartplastic opgericht. Inmiddels hebben we een proces ontwikkeld om het herbruikbare, ‘schone’ plastic tijdens de behandeling meteen te scheiden en in te zamelen. Vervolgens vermalen we dat met behulp van een shredder dat tot granulaat, een soort plastic korrels en grondstof voor nieuwe producten. Haakjes, bakjes, pillendoosjes of meubilair, bijvoorbeeld. Die maken we met een 3D-printer. Het mooiste is natuurlijk als we met ons afval straks spullen kunnen produceren, die we daarna weer in onze eigen ziekenhuizen gebruiken. Dan is de cirkel rond.
Verder hopen we andere ziekenhuizen te stimuleren om hetzelfde te gaan doen. In totaal zijn er 49 hartkatheterisatiekamers in Nederland, waar dagelijks honderden patiënten worden behandeld. Er valt dus nog een wereld te winnen. Gelukkig is het enthousiasme groot. Onder ander ziekenhuizen in Nijmegen, Zwolle en Maastricht zijn al met onze aanpak aan de slag. Daarnaast willen we ook medische producenten wakker schudden. Want het zou natuurlijk nog beter zijn om bij de bron te beginnen, door instrumenten en materialen anders en slimmer te verpakken. Ook hiervoor geldt: voorkomen is beter dan genezen.”
hartplastic.com

Tip van Joost: “Zorg in de eerste plaats goed voor jezelf, dan zorg je ook goed voor het klimaat. Door niet te roken, gezond te eten en voldoende te bewegen bespaar je jezelf in de toekomst misschien een dotterbehandeling en het milieu heel veel wegwerpplastic.“

Gepubliceerd in Radar+, augustus 2022.