Kerst staat voor: gezelligheid, warmte en saamhorigheid. De realiteit is echter vaak een heel andere. Want juist met kerst laaien sluimerende familieruzies op.

Kerst komt eraan! Lekker vrij van je werk of school. Cadeautjes geven en krijgen. Zoveel eten en drinken als je wilt. Samen kerstfilms kijken. Daar wordt toch iedereen blij van? Nou, niet dus. Want massa’s mensen krijgen het Spaans benauwd bij alleen al de gedachte aan kerst. Ze zouden de kerstdagen het liefst helemaal overslaan. Niet alleen vanwege de lange rijen in de supermarkt of de uren in de keuken, maar vooral vanwege de stress die kerst met familie veroorzaakt. Ze zien al dagen of zelfs weken van tevoren tegen het kerstdiner op. In de wetenschap dat dan ze moeten dealen met ongepaste vragen, kritische opmerkingen en sluimerende ruzies. Om nog maar niet te spreken over het verplicht aardig doen tegen mensen die je eigenlijk helemaal niet mag.
Desondanks schuiven we binnenkort weer massaal aan de feesttafel aan. Waarom toch? “Kerst is natuurlijk bij uitstek een familiefeest”, zegt familietherapeut Else-Marie van den Eerenbeemt, die elk jaar in augustus al de eerste telefoontjes krijgt van mensen die enorm met kerst worstelen. “Met Pasen zegt niemand: ‘ik vind het zo naar om alleen eieren te zoeken’. Maar met kerst willen we toch het liefst samen zijn. Dat komt omdat het over zoveel méér gaat dan alleen een feestje. Over verbinding en erbij horen. Over gedeelde geschiedenis en samen herinneringen maken. De eerste kerst met je baby, de laatste kerst met je moeder; die vergeet je nooit meer. ‘Met kerst zijn mijn ouders doder dan de rest van het jaar’, zei een cliënt ooit. Er hangt zoveel omheen. Dat zorgt voor een magnetische aantrekkingskracht. Maar ook dat emoties worden uitvergroot. Positieve én negatieve.”

Oude familierollen
Met kerst draait alles kortom om familie. “Onze Christelijke kersttraditie gaat eeuwen terug en is doorspekt met familieverhalen”, zegt GZ-psycholoog en pedagoog Emmeliek Boost. “In de kerk, op school, in de bioscoop: in december staan het gezin en de familie overal centraal. Aandacht, warmte, samenzijn en het goed hebben met elkaar: je kunt niet om die kerstboodschap heen. Dat creëert een onuitgesproken druk: met kerst moet het gezellig zijn. Tegelijkertijd kun je de spanningen en frustraties die zich de rest van het jaar voordoen natuurlijk niet zomaar uitwissen.”
Bewust of onbewust borrelt met kerst ook het fundamentele verlangen op naar geborgenheid. Naar gehoord en gezien worden door je familieleden, en erbij willen horen. Daar wringt hem nu nou juist vaak de schoen, want in veel families is het natuurlijk niet altijd koek en ei. De pijn van vroeger én nu, over onuitgesproken frustraties, onder het kleed geveegde ruzies, onbegrepen kritiek en weggestopte verwijten, komt daardoor met kerst bij het minste of geringste in alle hevigheid naar boven.
“Eenmaal aan tafel vervallen we als vanzelf in oude familierollen”, verklaart Else-Marie. “Méér dan de rest van het jaar, omdat kerst zo onlosmakelijk met familie is verbonden. Opeens ervaar je weer in volle hevigheid hoe het was als je zusje vroeger werd voorgetrokken, als je ouders kibbelden, als je neef je pestte of als je vader kritiek op je had. En voel je je net zo miskend, afgewezen of alleen als toen.”
Erkenning van wat jou op enig moment onrecht is aangedaan, daar draait kerstpijn en -stress volgens haar in de kern vaak om. “Maar bij je familie krijg je nooit gelijk. Daarvoor zijn de relaties veel te ingewikkeld. Als je je dat realiseert, hoef je daar — zeker met kerst — dus ook geen moeite voor te doen. Je zult zien hoeveel ellende dat scheelt.” 

Doe het eens heel anders
Een van de grootste kerstvalkuilen is misschien wel het feit dat we vaak te hooggespannen verwachtingen van kerst hebben. “Veel van ons doen ieder jaar hetzelfde”, zegt Emmeliek. “Op de koffie bij opa en oma, eten bij de ouders, dat soort tradities. Als er andere mensen aan de familie worden toegevoegd, bijvoorbeeld nieuwe partners, verwachten we dat zij zich aan ons aanpassen.”
Dat is volgens haar vragen om problemen. Want jouw kersttraditie is niet per se die van de nieuwe vriendin van je vader of broer. En wat te denken van de samengestelde gezinnen, waarin ook kinderen uit verschillende families samenkomen, elk met hun eigen verwachtingen? “Door daaraan voorbij te gaan, dwing je de ander in jouw keurslijf. Met niet alleen een ongemakkelijke kerst, maar misschien wel een blijvend beschadigde relatie tot gevolg.”
Else-Marie beaamt dat. “Het halsstarrig vasthouden aan oude kerstgebruiken en -gewoonten biedt ogenschijnlijk veiligheid en houvast. Maar het zorgt er ook voor dat negatieve gewoontes en gevoelens extra snel opduiken. En dat je gemakkelijk mensen kwetst of buitensluit.”
De oplossing is volgens haar om kerst een andere invulling te geven. Weet je vooraf al dat het dessert altijd in ruzie ontaardt? Kies dan eens voor een lopend buffet in plaats van toetje aan tafel, zodat iedereen opstaat en van plaats verandert. Wordt je vader na het zoveelste glaasje gegarandeerd vervelend? Organiseer dan een kerstontbijt in plaats van een diner. “Er is lef voor nodig om tradities aan de kant te zetten en het roept ongetwijfeld veel discussies op. Maar het maakt het wel makkelijker om ballast uit het verleden ook daar te laten.”
Overigens heeft corona wat dit betreft veel ten goede veranderd. “Door corona hebben we afgelopen twee jaar noodgedwongen een andere invulling aan kerst gegeven”, aldus Else-Marie. “Ineens voelden mensen: we kunnen die tradities best loslaten zonder dat de wereld vergaat. Een grote opluchting. Het heeft ruimte gecreëerd voor nieuwe afwegingen en keuzes. Oók nu de pandemie op zijn retour is.”
Emmeliek is eveneens een grote voorstander van een lossere invulling van kerst. “Maak het allemaal niet te groot en te ingewikkeld. Vraag genodigden vooraf wanneer kerst voor hen geslaagd is, dan kunnen ze zelf alternatieven aandragen. Ga lekker naar buiten, vraag iedereen om wat te eten mee te nemen, laat mensen zelf bepalen hoe lang ze willen komen. Dat neemt zoveel druk weg. Het gaat erom dat je bij elkaar bent, niet om de ceremonie eromheen.”
Wat ook nog wel eens wil helpen, is om wat ‘vers bloed’ aan het gezelschap toe te voegen. “Nodig een of meerdere mensen van buiten de familie uit”, tipt Else-Marie. “Dat geeft meteen een andere dynamiek en zorgt ervoor dat het niet zo’n herinneringsdiner wordt.”
Beide therapeuten benadrukken verder het belang van het benoemen van de mensen die er niet bij zijn. Bijvoorbeeld een overleden ouder of broer of zus. Uit ongemak worden afwezigen vaak verzwegen, maar daarmee maak je de situatie alleen maar pijnlijker. “Zet een mooie foto van die persoon op tafel”, zegt Else-Marie. “Hef aan het begin van het diner het glas op hem of haar. Dan is die hobbel maar genomen en kun je vervolgens weer samen lachen.”
Een andere praktische tip is om bewust de aandacht te vestigen op wat goed gaat, en waar je dankbaar voor bent. Bijvoorbeeld door voorafgaand aan het eten iedereen kort te laten vertellen wat hem of haar dat jaar blij heeft gemaakt. Hoe zoetsappig het misschien ook klinkt, zoiets zorgt direct voor een andere sfeer.

Uitspreken of niet?
Alle goede voornemens ten spijt zijn kritische opmerkingen en ongepast vragen tijdens het kerstdiner soms onvermijdelijk. Voor die gevallen heeft Else-Marie nog wel een laatste tip: “Je hebt geen controle over wat anderen zeggen, maar wel op hoe je daarop reageert. Bijvoorbeeld: als je zus weer gaat opscheppen over haar kinderen, begin jij over iets anders. Op die manier word je minder door je frustraties overvallen en houd je je emoties in de hand. ”
Ook slim: spreek een codewoord af met je partner of een familielid. Als die merkt dat je je toch weer loopt op te winden of dat je in een oeverloze discussie verzandt, kan hij of zij je daarmee ‘waarschuwen’: hoog tijd om een nieuwe gesprekspartner op te zoeken of even wat anders te gaan doen.
Heb je geen zin om over een bepaald onderwerp te praten, dan moet je dat volgens Else-Marie ook vooral niet doen. “Kerst is niet het feest van de verantwoording. Antwoord simpelweg: ‘Ik ben heel blijk met mijn leven zoals het nu is’, en laat het daarbij. Voor je eigen gemoedsrust kan het helpen om te bedenken dat vervelende vragen stellen óók een vorm van belangstelling is. Ook al is die manier wat onhandig.”
Tot slot nog een een prangende vraag die beide therapeuten vaak krijgen: moet je opgekropte spanning nu wel of niet uitspreken tijdens kerst? “Nee”, luidt het eenduidige antwoord. “Ouders denken vaak dat als ze iedereen maar bij elkaar brengen de problemen zich vanzelf verdwijnen”, besluit Else-Marie. “Zo werkt het natuurlijk niet. Als er echt dingen dwarszitten, kun je die beter vóóraf uitspreken. Heb je heibel met je zus, bel haar dan een paar weken van tevoren. Kom je er niet meteen uit, spreek dan bijvoorbeeld af om bepaalde onderwerpen met kerst te laten rusten.”
Emmeliek adviseert om met het eventuele uitpraten liever tot januari te wachten. “December is hoe dan ook een beladen — en overvolle — maand. Aan het begin van het nieuwe jaar is het veel makkelijker om met een frisse blik naar gevoeligheden en elkaar te kijken.”

[Kader]
10 irritante/ongemakkelijke/pijnlijke vragen met kerst

1. Waarom zien we je niet vaker?
2. Heb je nou nog geen vriend?
3. Wanneer gaan jullie eindelijk trouwen?
4. Het wil niet echt lukken met dat afvallen hè?
5. Wanneer ga je nou eens een echte baan zoeken?
6. Waar blijft die baby?
7. Kun je je kind niet wat beter in de hand houden?
8. Zou je dat tweede stuk taart wel nemen?
9. Waarom waren we niet uitgenodigd voor je verjaardag/huwelijk/jubileum?
10. Kun je je dat wel veroorloven?

(Antwoord: “Hoe zou je je voelen als ik jou dat zou vragen?”)

[Kader]
Vrouwen hebben vaker kerststress
Een kwart van de Britten zit met kerst minder goed in zijn vel dan de rest van het jaar, bleek in 2019 uit onderzoek van de het internationale onderzoeksbureau YouGov. Zij hadden rond de kerstdagen (meer) last van stress, somberheid, angst, depressie en gevoelens van eenzaamheid. Opvallend genoeg waren jonge mensen (van 18 tot 24) over het algemeen juist positief over het effect van kerst op hun mentale welzijn. Met het ouder worden, verminderde dat. Zo gaf een derde van de mensen tussen 45 en 54 aan zich met kerst slechter te voelen. Ook opvallend: vrouwen hadden het duidelijk zwaarder dan mannen. Zo gaf 35 procent van de mannen aan kerststress te ervaren, tegenover 51 procent van de vrouwen. 

[Kader]
Dit vinden je darmen ervan
Drie jaar geleden, vlak voor de feestdagen, kwamen onderzoekers van de afdeling Inwendige geneeskunde van het AmsterdamUMC op een origineel idee: ze wilden wel eens weten wat er met je darmflora gebeurt tijdens de kerst. 22 medewerkers deden mee aan het afdelingsonderzoek. Eén groep ging met kerst naar hun schoonfamilie, een andere groep bleef thuis. Allemaal verzamelden ze hun poep op 23 en 27 december, die daarna in het lab werd geanalyseerd. De conclusie? Er waren duidelijke verschillen te zien tussen beide groepen. Bij de mensen die hun schoonfamilie bezochten, daalden de hoeveelheid ruminococcus-bacteriën in hun darmen aanzienlijk. Het is bekend dat hetzelfde gebeurt bij muizen die je aan stress blootstelt. Ook mensen met depressie hebben lagere hoeveelheden ruminococcus in hun darmen. Of de verschillen daadwerkelijk (alleen) het gevolg waren van kerststress, valt moeilijk te zeggen. Daarvoor was het aantal deelnemers te klein en viel er methodologisch nog wel wat op het onderzoek af te dingen. Desondanks vond vakblad Human Microbiome Journal de uitkomsten boeiend genoeg om er een wetenschappelijk artikel over te publiceren.

Gepubliceerd in Quest Psychologie, december 2022. Foto: pexels.com.