Tussen de twee en drie miljoen Nederlanders hebben altijd pijn, vaak zonder dat er een duidelijke oorzaak voor is. Medisch psycholoog Louis Zantema biedt hen hoop. Met zijn virtual realityspel Reducept leert hij patiënten om grip op hun chronische pijn te krijgen. 

Welkom. Dit is jouw ruggenmerg. Hier wordt bepaald welke gevaarprikkels vanuit je lichaam naar je brein gaan en daar worden vertaald naar pijn. De rode poorten van het ruggenmerg laten de signalen naar je hersenen door, de groene niet. Richt je vizier op de rode poorten en maak er door rustig te ademen zoveel mogelijk groen. 

Zo begint één van de oefeningen in Reducept. Dat is een virtual realityspel, waarin je je brein traint om anders met (chronische) pijn om te gaan. Die wordt daardoor vaak minder heftig, en dus beter te behappen. Met als gevolg dat je bijvoorbeeld soepeler beweegt, dieper slaapt en in algemene zin lekkerder in je vel zit.
Een van de bedenkers van de game, medisch psycholoog Louis Zantema (32), werkte tot de zomer van 2019 op de pijnpoli van het Medisch Centrum Leeuwarden (MCL). Daar zag hij week in, week uit patiënten die al jaren worstelden met chronische pijnklachten. Soms was er een aanwijsbare verklaring voor de pijn, vaak ook niet. “Het was heel frustrerend om te merken hoe weinig zij dikwijls vooruitkwamen”, zegt Zantema. “In het slechtste geval werden ze eindeloos doorverwezen, van specialist naar specialist. Of ze kregen ze een operatie, terwijl bekend is dat zo’n aanpak bij chronische pijn vaak weinig uithaalt. Zelf kon ik mensen soms wel helpen, bijvoorbeeld met een combinatie van cognitieve gedragstherapie, ontspanningsoefeningen en EMDR. Maar zo’n traject neemt enorm veel tijd in beslag. Je kunt daar dus geen grote groepen mee bereiken.”
Dat moet anders en beter kunnen, dacht Zantema twee jaar geleden. Juist in die tijd ontmoette hij Magryt Fennema, die voor haar master zorginnovatie stage liep op de pijnpoli. Samen kwamen ze op het idee om een virtual realityspel te ontwikkelen. “Je brein kan geen goed onderscheid maken tussen de feitelijke wereld en een virtuele werkelijkheid”, legt hij uit. “Iedereen die wel eens een VR-bril heeft opgehad, weet hoe ‘echt’ zo’n virtuele omgeving voelt. Van dat feit maken we in onze VR-game dankbaar gebruik. Met specifieke oefeningen foppen we het brein als het ware. Op die manier geven we patiënten de mogelijkheid hun hersenen te trainen om anders met pijnprikkels om te gaan.”
Samen met twintig pijnpatiënten gingen Zantema en Fennema aan de slag. Ze bedachten vier verschillende manieren om iemands pijn binnen het spel te visueel te verbeelden en daar vervolgens zelf mee aan de slag te gaan. Zo willen de makers patiënten de controle teruggeven over hun eigen pijn. “Mensen kunnen aangeven waar ze klachten ervaren, zoals in hun rug, buik of hoofd. Vervolgens zetten ze de VR-bril op en zoomen we in het spel precies in op die plek. Je ziet de pijnprikkels dan bijvoorbeeld als een soort beestjes via de zenuwbanen naar de hersenen kruipen. In één van de spelelementen kun je er daar vervolgens zoveel mogelijk van afschieten. Zo hebben we meer strategieën om de pijn actief aan te pakken. Bijvoorbeeld met behulp van afleiding- of ontspanningsoefeningen.”
Dat blijkt verrassend goed te werken. Inmiddels gebruiken al meer dan honderd Nederlandse zorgverleners Reducept bij de behandeling van chronische pijnklachten, van ziekenhuizen en fysiotherapeuten tot revalidatiecentra en GGZ-instellingen. Zantema en Fennema zijn nu — samen met al zo’n vijftien collega’s — voltijd bezig met het doorontwikkelen en breder verspreiden van hun game. Binnen Nederland én daarbuiten. 

Hoe kan het dat zo’n virtueel spel de pijn in het echte leven vermindert?
“Daarvoor moet ik eerst iets uitleggen over hoe pijn werkt. Acute pijn is een belangrijke en nuttige waarschuwing. Maar als de zenuwen die het pijnsignaal aan de hersenen doorgeven overprikkeld of beschadigd raken, kan de pijn aanhouden. Zelfs als de oorspronkelijke aanleiding al lang is verdwenen. De pijn gaat dan als het ware een eigen leven leiden. In dat geval heb je te maken met een nieuw, opzichzelfstaand probleem. Vergelijk het maar met een rookmelder die te gevoelig staat afgesteld. Die gaat al af als je een pannetje water opzet, terwijl zo’n alarm op dat moment natuurlijk helemaal niet nodig is. Zo werkt het ook met chronische pijn.”

Daar heb je zelf toch geen invloed op?
 “Wel dus. Ga maar na: als je tijdens het sporten je knie stoot, ervaar je de pijn vaak anders dan als je tegen een keukenkastje botst. En als je blij en gelukkig bent, kun je pijn over het algemeen beter verdragen dan als je je somber en verdrietig voelt. Stress, emoties, gemoedstoestand, afleiding, beweging, sociale steun: ze hebben allemaal effect op pijnbeleving. Kortom, pijn is geen statisch gegeven, maar een ingewikkeld proces, dat je op verschillende manieren kunt beïnvloeden. Net zoals je spieren kunt trainen, kun je ook je hersenen trainen om bijvoorbeeld minder snel pijnsignalen af te vuren.”

Hoe pak je dat aan?
“Daar hebben we verschillende strategieën voor ontwikkeld. Er zijn meerdere ‘knoppen’ waar je aan kunt draaien om de pijn te verminderen of de beleving ervan te veranderen. Neem stress. Die zorgt ervoor dat de zenuwpoorten naar je brein wagenwijd opengaan en pijnprikkels dus maximaal binnenkomen. Door bewust te ontspannen of je brein af te leiden, sluiten de poorten zich weer iets. Alleen al dat besef is voor patiënten vaak een eye opener: je bent niet compleet hulpeloos als het om pijn gaat, je kunt daar zelf invloed op uitoefenen. Behalve de uitleg daarover geven we ze in de game ook concrete tools om daarmee aan de slag te gaan. Allemaal bewezen effectieve methodes uit de psychologie, die we in een nieuw, virtueel jasje hebben gestoken. Op onze website kun je een trailer bekijken en ervaren hoe dat eruitziet.”

Waarom werkt een VR-spel beter dan bijvoorbeeld een boek over pijn lezen?
“Omdat de virtuele wereld voor je brein echt is en je mentale reactie daarop dus ook. Het betekent dat je tijdens het spelen direct op de pijnprikkels kunt ingrijpen. Als je dat maar vaak genoeg herhaalt, leer je je brein een andere reactie aan.”

Hoe lang moet je het spelen voor het iets oplevert?
“We raden patiënten aan het in ieder geval een maand te proberen. Na een paar weken merken de meeste mensen verbetering. Het mooist is als je het spel iedere dag kunt spelen, dan train je je brein optimaal.”

Verdwijnt de pijn helemaal?
“Dat is uitzonderlijk. Maar 77 procent van de gebruikers geeft aan dat hun pijn tijdens het spelen in ieder geval flink afneemt.”

En daarna?
“Daar doen we nu samen met onder andere het RadboudUMC wetenschappelijk onderzoek naar. We kijken niet alleen naar de pijnvermindering, maar ook of die mensen bijvoorbeeld helpt om weer meer te bewegen en of hun kwaliteit van leven in algemene zin verbetert. Omdat we in de game gebruik maken van bewezen effectieve methodes, verwacht ik positieve uitkomsten.”

Helpt Reducept bij alle vormen van pijn?
“Ja. Het effect is niet afhankelijk van het soort pijn, maar van of je brein makkelijk ‘trainbaar’ is. Als we meer onderzoek hebben gedaan, kunnen we hopelijk beter voorspellen bij wie de aanpak  waarschijnlijk goed werkt en bij wie misschien minder.”

Zou je deze aanpak ook voor andere klachten kunnen gebruiken?
“Dat denk ik zeker. Ons eerste doel is om Reducept wereldwijd voor zoveel mogelijk pijnpatiënten  beschikbaar te maken. Als dat lukt, willen we onze methode graag ook op andere moeilijk behandelbare klachten gaan toepassen. Bovenaan het lijstje staat tinnitus, oftewel oorsuizen. Ik heb er goede hoop op dat een VR-game ook daartegen effectief zal zijn.”
Meer informatie: reducept.nl.

Erna Huizinga (29) liep zes jaar geleden een incomplete dwarslaesie op. Sindsdien kampt ze met ernstige chronische pijnen.
“In juni 2014 moest ik heftig overgeven. Op dat moment schoot er waarschijnlijk een stukje bot in mijn ruggenmerg los. Als gevolg van dat infarct zit ik nu in een rolstoel. En heb ik 24 uur per dag pijn. Vooral de zenuwpijn is heftig. Die voel ik van onder mijn borst tot aan mijn tenen. Als ik ‘s avonds in bed lig, branden mijn voetzolen alsof ik over hete kolen loop. Medicijnen, revalidatieprogramma’s, begeleiding op de pijnpoli: ik heb van alles geprobeerd. Soms hielp een behandeling even, maar al snel kwam de pijn in alle hevigheid terug. Om wanhopig van te worden.
Afgelopen september vertelde mijn fysiotherapeut me over Reducept. Baat het niet, dan schaadt het niet, dacht ik. Ik begon met twee keer per week een kwartier te spelen. Na een paar sessies merkte ik een verschil. In plaats van mijn normale pijnscore van 8 of 9 op een schaal van 10, was die tijdens het spelen een 3 of 4. Bovendien werkte het naderhand tot drie uur door. Ik weet nog dat ik een keer met mijn moeder naar het tuincentrum ging en haar met verbazing aankeek. Zo weinig pijn, ik wist niet meer hoe dat voelde.
Niet lang daarna heb ik zelf een VR-bril en een abonnement op het spel aangeschaft, zodat ik het dagelijks thuis kan spelen. Vooral het onderdeel waarbij je je pijn kapotschiet, werkt voor mij goed. Inmiddels heb ik mezelf zo goed getraind, dat het positieve effect wel acht uur aanhoudt.
Pijnvrij zal ik vermoedelijk nooit worden; behalve de zenuwpijn heb ik nog allerlei andere chronische pijnklachten. Maar met Reducept kan ik ieder geval een beetje invloed uitoefenen op de heftigheid ervan. Heel fijn om eindelijk weer wat controle terug te hebben.”

[Kader]
Wat kost dat?
Dat hangt er vanaf. Als bijvoorbeeld je fysiotherapeut Reducept aanbiedt, valt die zorg onder de aanvullende verzekering. Soms vragen zorgverleners daarbovenop een extra bijdrage voor de behandeling. Je kunt ook thuis met Reducept aan de slag. Je hebt dan een geschikte VR-bril nodig. Die kost ongeveer 200 euro. Voor het gebruik van het spel betaal je abonnementskosten van € 14,95 per maand.  

[Kader]
VN World Summit Award
Voor hun vernieuwende pijnaanpak won Reducept begin dit jaar de prestigieuze World Summit Award 2019 van de Verenigde Naties. Dat is een internationale aanmoedigingsprijs voor start-ups van digitale en innovatieve toepassingen met een grote maatschappelijke impact. Er waren 430 genomineerden uit 182 landen. Reducept won in de categorie Gezondheid & Welbevinden en was daarmee het enige Nederlandse bedrijf dat dit jaar een World Summit Award in ontvangst mocht nemen. 

Gepubliceerd in +Gezond, oktober 2020.